در رابطه با پوستین دوزی بد نیست بدانید کی از جامههای سودمند در سرماهای سخت ایران، کت پوست گوسفندی به نام پوستین است. برای ساختن پوستین مراحل زیر انجام میگیرد: پوست گوسفند را روی زمین میگذارند به گونهای که پشم آن به طرف پائین باشد. سپس روی آن نمک ریخته، پوست دیگر را هم روی آن میگذارند ولی این دفعه پشم به طرف بالاست.
سپس آنها را خشک کرده، روز بعد همه نمکها را میشویند. آنگاه آنها را به صورت خیس به کارگاه برده و آمیختهای از نمک و آرد جو به نام «آش» برای متورم کردن پوست فراهم میکنند. نخستین پوست را داخل ظرف سفالین میگذارند و با این ماده خوب مالش میدهند و ظرف سفالین را پر از پوست میکنند و به مدت هشت تا ده روز، هر روز پوستها را بیرون آورده و مالش میدهند و مجدد در کوزه میگذارند. بعد از طی این مدت دوباره پوستها را شسته و خشک میکنند، این مراحل را دوباره تکرار میکنند. پس از خشک شدن، روی پوستها را با آهن میتراشند تا هیچ زایدهی گوشتی روی آن نمانده باشد.
وقتی پوست پاک شد روی طرف چرمی، گرد پوست انار جنگلی میریزند و آن را نمدار نگه میدارند. پس از چند روز پوست انار را با کاردکی پاک میکنند و روی آن را روغن کنجد و یا کرچک میمالند و بالاخره آن را در آفتاب خشک میکنند و بعد پشم آن را شانه میکنند. در این جا پوست آماده دوختن است. پوست را از روی الگو برش میزنند و پس از دوخت، زنان هنرمند روی آن را با نخ ابریشمی دوخته و تزئین میکنند. هنگام پوشیدن، پشم گوسفند در روی لباس یا بدن قرار میگیرد.
محصول عمده پوستیندوز، پوستینهای بلند است. بعضی هم نیم تنه و جلیقه و کلاه پوستی و چاروق میسازند. هنر چاروق سازی و پوستین دوزی در شاندیز، مشهد، قوچان و درگز در استان خراسان، هنوز هم رواج دارد.
روش ساخت چرم به روش صنعتی (مدرن)
۱. خیساندن: پوستهای مورد نظر را داخل حوضچه ریخته و در آب سرد آن را خیسانده و شستشو میدهند.
۲. موزدایی: برای سست کردن ریشههای مو و پشم صورت میگیرد.
۳. آهکزدن: برای زدودن مو و پشم بسیار ریزی که هنوز بر روی پوست باقی مانده از آهک و سولفور سدیم استفاده میشود.
۴. لَشگیری: پس از انجام عملیات آهکزنی و شستشوی کامل، پوستها را دوباره با آب سرد شستشو میدهیم و زواید گوشتی و چربی مازاد را که به پوست چسبیده، جدا میکنیم.
۵. تمیز کردن رخ: برای تمیز و صاف کردن رخ پوست از زوایدی چون پیگمنت (دانههای رنگینهای موجود در پوست) خراش غدد، قشر شاخی، پیازهای متلاشی شده موی باقی مانده در پوست، غدد عروقی و چربی میتوان از دست (با کمک شمشیر) و یا ماشین استفاده کرد.
۶. آهکگیری و خنثی کردن: شستشوهای مکرر پوست، برای خارج کردن کامل آهکهای جذب شده.
۷. آنزیم دادن: باعث تغییراتی در پوست میشود که در نهایت به صورت خواص مخصوص در چرم از قبیل نرمی، لطافت، ظرافت، انعطاف فوقالعاده ظاهر میشود.
۸. دباغی کردن: دباغی یعنی نفوذ، جذب و ترکیب مواد شیمیایی مناسب با مولکولهای سازنده پوست به گونهای که پیوندهای ایجاد شده بین آنها خواصی جدید به پوست بخشد. برای دباغی کردن از مواد دباغی گیاهی، مواد دباغی معدنی و مواد دباغی مصنوعی استفاده میشود.
۹. آبگیری: یعنی گرفتن آبهای اضافی جذب شده توسط چرم.
۱۰. تراش: برای آن که عملیات دباغی به صورتی یک نواخت انجام گیرد، تمامی پوست از نفوذ مواد و جذب آن به نسبتی یکسان برخوردار شود، ضروری است تا پوست تراشیده شود.
۱۱. ورقه کردن: در آوردن پوستهای ضخیم به قطرهای نازکتر توسط ماشین فالس.
۱۲. جور کردن: پس از تراشیدن و ورقه کردن، پوستهها را با توجه به سالم بودن رخ جور میکنند. پوستهایی که معمولاً در روی رخ فاقد هر گونه خراش، سوراخ، پارگی، داغ و ضایعات حاصله از موجودات ذرهبینی و انگل هستند، به عنوان پوستهای درجه یک محسوب شده و جدا میشوند.
۱۳. رنگرزی: رنگ را باید به راستی یکی از عوامل بسیار موثر در جذب و دفع انتخاب محصولات و فراوردههای ساخته شده به دست انسان دانست.
۱۴. روغن زدن: آخرین مرحله از عملیات دباغی که در محیط آبی انجام میگیرد، قبل از خشک کردن چرم، روغن زدن است. چرم رنگ شده سخت و غیرقابل انعطاف است. بنابراین ضروری است تا با روغن زدن به آن خواصی مانند: نرمی و لطافت، مقاومت در برابر آب، جلوگیری از نفوذ گرما، قابلیت کشش و بازتر شدن و افزایش وزن به آن داده شود.
۱۵. خشک کردن: خارج کردن مقادیر زیاد آب موجود در چرم.
۱۶. تکمیلکاری: یا پرداخت نهایی، چرم برای عرضه و فروش آماده میشود. تکمیلکاری عبارت است از سلسله عملیاتی که در خاتمه مراحل دباغی انجام میگیرد.
۱۷. اندازهگیری: واحد فروش چرم فوت مربع برای چرمهای رویه سبک و سنگین، و کیلوگرم برای چرمهای زبره است.
در زمینه تولید فرآوردههای پوستی، شهرهایی نظیر مشهد، شاندیز، بجنورد، قوچان و شیروان در استان خراسان و شهر اصفهان مشهور هستند و زیباترین چاروقها در بجنورد، قوچان، ماسوله، زنجان، مهاباد و سردشت تولید میشود. ضمن آنکه شهر تهران هم مهمترین مرکز تولید محصولات تکمیلی چرمی است و هم آنکه کارگاههای متعددی در این شهر به تهیه و ارائه محصولات چرمی شامل نقاشی، خطاطی و حکاکی روی چرم با استفاده از چرمهای سبک – یعنی چرمهای تهیه شده از پوست گوسفند و بز - میپردازند.
چاروق دوزی
گونهای دیگر از پایپوشهای قدیمی با بندها یا تسمههای بلند است که بندهای آن را به دور ساق پا میپیچند. در سالهای اخیر تولید آن بسیار کم شده و بیشتر جنبه تزئینی دارد. چارق به دو صورت پاشنهدار (که متاثر از کفشهای خارجی پاشنه بلند است) و پشت بسته سنتی تولید میشود. مهمترین ماده مصرفی چارق چرم است. رویه و کف چارق از چرم یک تکه برش خورده و قالببندی میشود و با فشار قالب را در چرم قرار میدهند و آن را در هوای آزاد میگذارند. فشار ناشی از قالب باعث مجزا شدن قسمت کف از رویه چارق میشود. بعد از خارج کردن قالب، تسمهها یا بندها را به چارق متصل میکنند و به تزئین قسمتهای متفاوت آن (به غیر از کف) میپردازند. طرحهایی که برای تزئین از آن استفاده میشود عبارتند از طرحهای گل بادامی، سه گلی، چهار گلی و بوتهدار که به صورت ذهنی گلدوزی میشوند. برای تزئین چاروق از منگوله نیز استفاده میکنند که معمولاً از جنس نخ ابریشم است.
ابزار تولید چارق مانند ابزار تولید کفش میباشد و عبارتند از: درفش، سوزن، گاز، قلاب، چکش، مشته، قالب.
